Σ' αυτόν τον τόμο των Αδελφών Καραμάζοβ περιέχεται ο θρύλος του Μεγάλου Ιεροεξεταστή, αυτή η απολογία, που όπως είπε ο Ντοστογιέβσκη σ' ένα βιογράφο του, τη θεωρεί σαν το αποκορύφωμα ολόκληρου του φιλολογικού έργου του. Αυτή η φανταστική ιστορία εξελίσσεται στη Σεβίλη, την εποχή των πυρών της Ιεράς Εξέτασης, αυτό το θαύμα που ανταποκρίνεται στην ελπίδα του ανθρώπινου γένους: την επανενσάρκωση του Χριστού. Ο Μέγας Ιεροεξεταστής διατάζει να συλλάβουν τον Υιό του Ανθρώπου και τον καταδικάζει να πεθάνει στην πυρά. "Γιατί ήρθες λοιπόν να μας ενοχλήσεις;" αγανακτεί ο αρχιερέας. Και δικαιώνει, ενάντια στο Χριστό, το μέγα και σοφό Πνεύμα, το πνεύμα της καταστροφής και του μηδενός, που τον είχε βάλει σε πειρασμό, στην έρημο. Ο Ιεροεξεταστής περιφρονεί και οικτίρει την ανθρώπινη αδυναμία. Φορτώνοντας το ποίμνιο με αλυσίδες και δίνοντάς του τον άρτον τον επιούσιον, ο ιερέας επωμίζεται το φορτίο της ελευθερίας, υπερβολικά βαρύ για το πλήθος των θνητών. "Εμείς διορθώσαμε το έργο Σου και το θεμελιώσαμε στο θαύμα, στο μυστήριο και στο κύρος". Ποιος "εμείς" και σε ποιον ο Ντοστογιέβσκη αποδίδει αυτήν τη σατανική απάτη, αυτήν την υποκατάσταση του Σωτήρα με τον Πειρασμό